Inter isidori Hispalensis opera ad coenobialem vitam pertinentia, quae exiguam tantum partem in eiusdem auctoris scriptis habent, ipsius Regula monachorum principem locum tenet. «sermone plebeio vel rustico» composita, ut auctor ait in prologo ( 7 ), et coenobio cuidam Honorianensi, de quo nihil certum habemus, destinata, isidori Regula in Hiberica, praesertim, paeninsula magna inclaruit fama. sicut alia idem genus opera, etiam isidori Regulam ex diversis fontibus constat dependere, non sine quadam peculiari auctoris nota. in articulo, qui hic lectoribus proponitur, vocabula nonnulla ad monachorum vitam et instituta pertinentia indagantur, quorum usus ac significationes in sermone auctorum christianorum occidentis regiones incolentium vel serioris antiquitatis, vel incipientis mediae, quae dicitur, aetatis, iuxta propriam sui ipsorum naturam inveniri possunt. Haec enim vocabula in aliquot huius studii capitibus disposuimus, ut evidentius eorum proprietates ostenderentur : i ) communia de vita coenobitarum; ii ) officia et ministeria eorum, qui in monasterio vitam degunt ; iii ) varia monasterii loca ; iV) vestimenta monachorum. Novas, praesertim, voces tractavimus, quae sunt plerumque verba nova vi sensuque praedita, quaeque haud raro, sive in commentationibus sive in lexicis christianae aut latinitatis medii aevi, summatim vel minime considerantur. Quorum elenchus, ex litterarum ordine, hic protinus patet : ‘abba( s )’, ‘apostolicus’, ‘basilica’, ‘birrus’, ‘cella’, ‘cellula’, ‘cerearius’, ‘chorus’, ‘claustrum’, 'coenobium’, ‘coetus’, ‘collecta ( conl- )’, ‘conclave’, ‘congregatio’, ‘conlatio’, ‘consuetudo’, ‘contemtor’, ‘conversatio’, ‘conversus’, ‘convertor’, ‘cuculla’, ‘ebdomadarius (heb- )’, ‘facitergium’, ‘familiaris’, ‘foris’, ‘frater’, ‘fraternus’, ‘galnapis’, ‘intus’, ‘laicus’, ‘mappula’, ‘melotes’, ‘miles’, ‘militia’, ‘monachus’, ‘monasterium’, ‘onager’, ‘orarium’, ‘pater’, ‘pedules’, ‘planeta’, ‘praepositus’, ‘professio’, ‘propositus ( -um)’, ‘refectio’, ‘refectorium’, ‘reficio’, ‘regularis’, ‘renuntio’, ‘sacrarium’, ‘servus’, ‘societas’, ‘stragulum’, ‘templum’. in articulo autem, qui huic proximus erit, alia quidem vocabula de re liturgica, disciplinari, morali ac spiritali, ex eodem opere deprompta, studiosus recensenda curabit.

La Regula monachorum è sicuramente il più rilevante tra gli scritti monastici di Isidoro di Siviglia, ma questi, nel loro complesso, rappresentano solo una piccola parte della sua produzione letteraria. Redatta « sermone plebeio vel rustico» (prol. 7), e destinata a un coenobium Honorianense, di cui nulla sappiamo, essa conobbe una notevole diffusione soprattutto in area iberica. Analogamente ad altre opere dello stesso genere, anche la Regula isidori denota un atteggiamento eclettico nella scelta e nell’uso delle fonti, non senza tratti di originalità. Questo contributo si concentra sull’analisi di alcuni fra i termini tecnici più importanti di quel lessico monastico che, all’epoca di Isidoro, si era ormai stabilmente ritagliato uno spazio ben riconoscibile all’interno del più ampio vocabolario dottrinale e istituzionale in uso negli autori cristiani dell’Occidente latino tardoantico e altomedievale. I vocaboli presi in considerazione sono stati raggruppati in alcuni ambiti tematici che ne rendano più evidente la specificità: 1 ) aspetti generali e momenti della vita monastica; 2) ruoli e funzioni all’interno del monastero; 3) luoghi ; 4) vestiario e corredo. Nella scelta di queste parole, tutt’altro che esaustiva, si è voluto prestare particolare attenzione, oltre ai neologismi veri e propri, alle non poche innovazioni semantiche rispetto al latino classico, non di rado scarsamente rilevate sia negli studi, sia nei lessici della latinità cristiana e medievale. Qui di seguito l’elenco alfabetico dei termini esaminati : ‘abba( s )’, ‘apostolicus’, ‘basilica’, ‘birrus’, ‘cella’, ‘cellula’, ‘cerearius’, ‘chorus’, ‘claustrum’, ‘coenobium’, ‘coetus’, ‘collecta ( conl- )’, ‘conclave’, ‘congregatio’, ‘conlatio’, ‘consuetudo’, ‘contemtor’, ‘conversatio’, ‘conversus’, ‘convertor’, ‘cuculla’, ‘ebdomadarius (heb- )’, ‘facitergium’, ‘familiaris’, ‘foris’, ‘frater’, ‘fraternus’, ‘galnapis’, ‘intus’, ‘laicus’, ‘mappula’, ‘melotes’, ‘miles’, ‘militia’, ‘monachus’, ‘monasterium’, ‘onager’, ‘orarium’, ‘pater’, ‘pedules’, ‘planeta’, ‘praepositus’, ‘professio’, ‘propositus (-um)’, ‘refectio’, ‘refectorium’, ‘reficio’, ‘regularis’, ‘renuntio’, ‘sacrarium’, ‘servus’, ‘societas’, ‘stragulum’, ‘templum’. A un contributo successivo si riserverà l’analisi dei termini di ambito liturgico, disciplinare, morale e spirituale, presenti nella Regula isidoriana.

DI MARCO, M. (2015). Note sulla terminologia monastica di Isidoro di Siviglia. Aspetti istituzionali strutturali e materiali della vita cenobitica. LATINITAS, 3, 55-85.

Note sulla terminologia monastica di Isidoro di Siviglia. Aspetti istituzionali strutturali e materiali della vita cenobitica

DI MARCO, MICHELE
2015-01-01

Abstract

La Regula monachorum è sicuramente il più rilevante tra gli scritti monastici di Isidoro di Siviglia, ma questi, nel loro complesso, rappresentano solo una piccola parte della sua produzione letteraria. Redatta « sermone plebeio vel rustico» (prol. 7), e destinata a un coenobium Honorianense, di cui nulla sappiamo, essa conobbe una notevole diffusione soprattutto in area iberica. Analogamente ad altre opere dello stesso genere, anche la Regula isidori denota un atteggiamento eclettico nella scelta e nell’uso delle fonti, non senza tratti di originalità. Questo contributo si concentra sull’analisi di alcuni fra i termini tecnici più importanti di quel lessico monastico che, all’epoca di Isidoro, si era ormai stabilmente ritagliato uno spazio ben riconoscibile all’interno del più ampio vocabolario dottrinale e istituzionale in uso negli autori cristiani dell’Occidente latino tardoantico e altomedievale. I vocaboli presi in considerazione sono stati raggruppati in alcuni ambiti tematici che ne rendano più evidente la specificità: 1 ) aspetti generali e momenti della vita monastica; 2) ruoli e funzioni all’interno del monastero; 3) luoghi ; 4) vestiario e corredo. Nella scelta di queste parole, tutt’altro che esaustiva, si è voluto prestare particolare attenzione, oltre ai neologismi veri e propri, alle non poche innovazioni semantiche rispetto al latino classico, non di rado scarsamente rilevate sia negli studi, sia nei lessici della latinità cristiana e medievale. Qui di seguito l’elenco alfabetico dei termini esaminati : ‘abba( s )’, ‘apostolicus’, ‘basilica’, ‘birrus’, ‘cella’, ‘cellula’, ‘cerearius’, ‘chorus’, ‘claustrum’, ‘coenobium’, ‘coetus’, ‘collecta ( conl- )’, ‘conclave’, ‘congregatio’, ‘conlatio’, ‘consuetudo’, ‘contemtor’, ‘conversatio’, ‘conversus’, ‘convertor’, ‘cuculla’, ‘ebdomadarius (heb- )’, ‘facitergium’, ‘familiaris’, ‘foris’, ‘frater’, ‘fraternus’, ‘galnapis’, ‘intus’, ‘laicus’, ‘mappula’, ‘melotes’, ‘miles’, ‘militia’, ‘monachus’, ‘monasterium’, ‘onager’, ‘orarium’, ‘pater’, ‘pedules’, ‘planeta’, ‘praepositus’, ‘professio’, ‘propositus (-um)’, ‘refectio’, ‘refectorium’, ‘reficio’, ‘regularis’, ‘renuntio’, ‘sacrarium’, ‘servus’, ‘societas’, ‘stragulum’, ‘templum’. A un contributo successivo si riserverà l’analisi dei termini di ambito liturgico, disciplinare, morale e spirituale, presenti nella Regula isidoriana.
2015
Inter isidori Hispalensis opera ad coenobialem vitam pertinentia, quae exiguam tantum partem in eiusdem auctoris scriptis habent, ipsius Regula monachorum principem locum tenet. «sermone plebeio vel rustico» composita, ut auctor ait in prologo ( 7 ), et coenobio cuidam Honorianensi, de quo nihil certum habemus, destinata, isidori Regula in Hiberica, praesertim, paeninsula magna inclaruit fama. sicut alia idem genus opera, etiam isidori Regulam ex diversis fontibus constat dependere, non sine quadam peculiari auctoris nota. in articulo, qui hic lectoribus proponitur, vocabula nonnulla ad monachorum vitam et instituta pertinentia indagantur, quorum usus ac significationes in sermone auctorum christianorum occidentis regiones incolentium vel serioris antiquitatis, vel incipientis mediae, quae dicitur, aetatis, iuxta propriam sui ipsorum naturam inveniri possunt. Haec enim vocabula in aliquot huius studii capitibus disposuimus, ut evidentius eorum proprietates ostenderentur : i ) communia de vita coenobitarum; ii ) officia et ministeria eorum, qui in monasterio vitam degunt ; iii ) varia monasterii loca ; iV) vestimenta monachorum. Novas, praesertim, voces tractavimus, quae sunt plerumque verba nova vi sensuque praedita, quaeque haud raro, sive in commentationibus sive in lexicis christianae aut latinitatis medii aevi, summatim vel minime considerantur. Quorum elenchus, ex litterarum ordine, hic protinus patet : ‘abba( s )’, ‘apostolicus’, ‘basilica’, ‘birrus’, ‘cella’, ‘cellula’, ‘cerearius’, ‘chorus’, ‘claustrum’, 'coenobium’, ‘coetus’, ‘collecta ( conl- )’, ‘conclave’, ‘congregatio’, ‘conlatio’, ‘consuetudo’, ‘contemtor’, ‘conversatio’, ‘conversus’, ‘convertor’, ‘cuculla’, ‘ebdomadarius (heb- )’, ‘facitergium’, ‘familiaris’, ‘foris’, ‘frater’, ‘fraternus’, ‘galnapis’, ‘intus’, ‘laicus’, ‘mappula’, ‘melotes’, ‘miles’, ‘militia’, ‘monachus’, ‘monasterium’, ‘onager’, ‘orarium’, ‘pater’, ‘pedules’, ‘planeta’, ‘praepositus’, ‘professio’, ‘propositus ( -um)’, ‘refectio’, ‘refectorium’, ‘reficio’, ‘regularis’, ‘renuntio’, ‘sacrarium’, ‘servus’, ‘societas’, ‘stragulum’, ‘templum’. in articulo autem, qui huic proximus erit, alia quidem vocabula de re liturgica, disciplinari, morali ac spiritali, ex eodem opere deprompta, studiosus recensenda curabit.
DI MARCO, M. (2015). Note sulla terminologia monastica di Isidoro di Siviglia. Aspetti istituzionali strutturali e materiali della vita cenobitica. LATINITAS, 3, 55-85.
File in questo prodotto:
Non ci sono file associati a questo prodotto.

I documenti in IRIS sono protetti da copyright e tutti i diritti sono riservati, salvo diversa indicazione.

Utilizza questo identificativo per citare o creare un link a questo documento: https://hdl.handle.net/11590/134103
Citazioni
  • ???jsp.display-item.citation.pmc??? ND
  • Scopus ND
  • ???jsp.display-item.citation.isi??? ND
social impact